Roni Marguiles’in “Bugün Pazar, Yahudiler Azar” adlý denemesi, özellikle de 1950’lerden 70’lere, oradan günümüze uzanan bir süre içinde Ýstanbul Yahudilerine iliþkin gözlemlerinden oluþuyor:
“…o yýllarýn, o mutlu, kaygýsýz, pespembe çocukluk yýllarýmýn Yahudi cemaatini, bugün ne kadar dýþýnda olursam olayým, içimde hoþ ve hüzünlü bir sevgi duygusu uyanmadan düþünmem nasýl mümkün olabilir?”
Ama çocukluk günlerinin pembe bir anlatýmýndan ibaret deðil bu deneme… Margulies, çocukluk yýllarýný, o yýllarýn Ýstanbul’unu anlatýrken, daha eskilere de uzanýyor:
“1920’lerde Berlin’den kalkýp gelen bir Margulies’in, bilmem ne zaman Odessa’dan kaçýp gelen bir Lyova’nýn Ýstanbul’u ne kadar garipsediklerini, kendilerini ne kadar kötü ve yalnýz hissettiklerini hayal bile etmek zor benim için. Hepsi birer hayat kurdular ama iþte, o inanýlmaz dayanýklýlýðýyla insanoðlunun.”
Bu kitap, Ýstanbul’un geçmiþine, azýnlýklarýn oluþturduðu mozaiðe düzülmüþ övgülerden biri deðil. Ýçinde o türden bol ‘malzeme’ olmasýna raðmen:
“…babaannemin anadili Rusça, anneanneminki garip bir Ýspanyolcaydý. Yahudi bayramlarýnda birinin evinde gefülte fisch (balýk dolmasý) ve kaz ciðeri patesi, diðerininkinde ‘gaya’ (gelincik) balýðý ve beyaz reçel yerdik.”
Margulies, bir “azýnlýk kimliði” üzerinden kurmaya çalýþmýyor eski Ýstanbul’u. Yahudiliðin günümüz Türkiye’sindeki problemli yanlarý üzerinde de duruyor:
“Yahudiler Varlýk Vergisi’nden sonra bir daha mülk almadýlar, paralarýný hemen hareket ettirilemeyecek hiçbir þeye baðlamadýlar. Ýþte, yine, Danon dedem: zengin öldü, ama öldüðünde paradan baþka hiçbir þeyi yoktu. Parasý da devletin eriþemeyeceði bir yerde, yurtdýþýndaydý. “Ni vapor en la Mar Nero, ni mujer de Rumania, ni kaza en Turkiya” sözünü ettiðini çok duymuþumdur: Ne Karadeniz’de vapur, ne Romanya’dan kadýn, ne Türkiye’de ev.”
XX. yüzyýl boyunca Yahudiliðin þu ya da bu þekilde içinde rol oynadýðý büyük insani trajedilere de deðiniliyor tabii:
“Aþaðýlanan, ýrkçýlýða maruz kalan azýnlýklarýn ayrýmcýlýðýn her türüne karþý olmalarý, her tür ýrkçýlýða karþý her an tetikte ve hoþgörüsüz olmalarý makul bir beklenti ama, heyhat, gerçeklik öyle deðil. (…)Peter Çekoslovak Yahudisiydi. Çocuk yaþta Amerikan ordularý tarafýndan bir toplama kampýndan kurtarýlmýþtý. Kolundaki mavi döðme kamp numarasýydý. Ve soykýrýmdan kýl payý kurtulmuþ, faþizmi bizzat yaþamýþ olan Peter, bir Arap Yahudisine “zenci” diye baðýrýyordu!”
“Bugün Pazar, Yahudiler Azar”, sürükleyici, eðlenceli ve lirik üslubuyla, yakýn geçmiþin Ýstanbul’una, özellikle belli bir cemaatin yaþamýna bakarken, bir yandan da azýnlýk konumunu mutlaklaþtýrmaktan kaçýnýyor, yaygýn önyargýlarla ve kliþelerle alay ediyor:
“...‘Bütün Yahudiler cimridir’ kadar, ‘Hiçbir Yahudi ýrkçý olamaz’ iddia ve beklentisi de anlamsýz. Herkes olabiliyor da, Yahudiler niye olmasýn? Dedim ya, ýrkçýlýða maruz kalmýþ olanlar ýrkçý olmaz diye bir þey yok.”
Margulies, Yahudilere yönelik önyargý ve kliþelerle dalga geçerken, bu önyargýlarýn tarihsel kökenlerine deðinmeyi de ihmal etmiyor:
“Tefeci Yahudi tiplemesinin maddî temeli de budur: Parasý olan ama bu parayý tarým veya sanayi alanlarýna yatýrmasýna izin verilmeyen insanlar parayý ancak para olarak kullanmak, yani ya bankerlik/tefecilik ya da ticaret yapmak zorunda kalmýþlardýr. Özellikle Doðu Avrupa’da Yahudilerin krallarla soylulara bankerlik, yoksullara da tefecilik yapmalarý Yahudi düþmanlýðýnýn geliþmesinde önemli bir rol oynamýþtýr.”
Siyonizme ve Ýsrail’in þiddet politikalarýna karþý olduðunu net bir þekilde gösteren Margulies, antisemitizmin her görünümüne de ayný sertlikle karþý çýkýyor:
“Ýsrail’in baþlattýðý her savaþ, iþlediði her cinayet, dünyanýn her yanýnda kendi halinde yaþayan, iþine, okuluna, alýþveriþe giden her Yahudi’yi zan altýnda býrakýr, her Yahudi’ye bir ‘suçortaklýðý’ atfeder, birey olmaktan çýkýp her Yahudi’nin ‘Yahudiler’ adlý uluslararasý habis bir komplonun unsuru olarak görülmesine yol açar. Bu, doðal olarak ve anlaþýlabilir nedenlerle, Müslüman ülkelerde ve bu arada Türkiye’de özellikle böyle olur. Belki doðal, ama doðru deðil.”
BPYA, kýsacýk, neþeli, biraz hüzünlü, politik ve hayat dolu bir deneme. Duygulu, ama romantik deðil. Hatýralara uzanýyor, ama nostaljik deðil. Politik, ama büyük P ile yazýlandan deðil (kimlik politikasý hiç deðil!), gündelik hayatýn içinden geçen bir politika bu. Margulies, denemenin imkânlarýný kullanarak, þablonlara, kliþelere ve önyargýlara savaþ açýyor. Metin, Margulies’in sýk sýk eleþtirmekten geri durmadýðý cemaate karþý da sevgi yüklü:
“Ben bu kitabý Ýstanbul Yahudilerine bir ‘aþk mektubu’ olarak düþündüm, öyle planladým, öyle yazdým. Aksanýmdan býyýklarýma, konuþurken yaptýðým el kol hareketlerinden ismime kadar, beni ben eden önemli ve önemsiz, anlamlý ve anlamsýz pek çok ayrýntýyý, niteliði, özelliði bu cemaatten aldým. Sonra uzak düþtük; hem coðrafi, hem daha baþka anlamlarda aramýz açýldý; bu kitap bir tür borç ödeme, bir tür teþekkür.”
Aile
Ýstanbul yahudileri hakkýnda kiþisel bir gözlem
